Hüseyin Cahit SOYSAL
UGM YÖNETİM KURULU ÜYESİ
Avrupa Birliği CBAM (Sınırda Karbon Düzenlemesi Mekanizması) düzenlemesini yürürlüğe sokacağını beş yıldan beri tüm dünyaya duyuruyordu. Her ne kadar CBAM sertifikası ile ithalata 2026 yılında başlanılacak olsa da gömülü karbon hesaplama yöntemi, sistem mekanizması ve kayıt düzeninin tutulması yönündeki hükümler yürürlüğe girdi bile. Kısacası, Avrupa Birliği’ne yapacağımız ihracat sırasında CBAM mekanizması ile karşı karşıya geleceğiz.
“Peki, Türkiye bu alanda hangi düzenlemeleri yürürlüğe soktu?” diye sorarsanız, ortada bir temenni setini içeren “2021 Yeşil Mutabakat Eylem Planı” dışında hiçbir aksiyon bulunmadığını söyleyebiliriz.
Fosil yakıtlara olan bağımlılık nedeniyle dünya 2000 yılından bu yana daha önce görülmemiş ölçüde ısınmaya başladı. İklim bilimcilere göre, herhangi bir önlem alınmaması halinde, dünya 2100 yılına kadar 2,3 C derece ile 4,1 C derece arasında ısınacak.
Gezegenimiz 2,3 C ila 4,0 C derece arasında ısınırsa, başta kuraklık olmak üzere son 5 milyon yıldır görülmemiş ölçüde büyük doğa afetleri ve gıda sıkıntısıyla karşı karşıya kalınacak. Dünyada kitlesel ölümler olağan hale gelecek.
Bu yüzden iklim değişikliği ile küresel mücadele edilmesi gerekliliği göz önünde bulundurularak, 2015 yılında “Paris İklim Anlaşması” imzalandı. Türkiye de sözleşmeye 2021 yılında taraf oldu. Paris İklim Anlaşması, 2020 sonrası süreçte, iklim değişikliği tehlikesine karşı küresel sosyo/ekonomik dayanıklılığın güçlendirilmesini hedeflemektedir. Paris Anlaşması’nın uzun dönemli hedefi, endüstriyelleşme öncesi döneme kıyasen küresel sıcaklık artışının 2 C derecenin mümkün olabildiğince altında tutulmasıdır. Bu hedef fosil yakıt (petrol, kömür) kullanımının tedricen azaltılarak, yenilenebilir enerjiye yönelmeyi özendirmektedir. Glasgow ve Şarm El-Seyh İklim Konferanslarında 2 C derece artışın bile yüksek olduğu; mümkün olduğunca bu artışın 1,5 C derecenin altında kalması gerektiği konusunda uzlaşı sağlandı.
İKLİM ANLAŞMASI’NA EN FAZLA DUYARLILIK AB’DE…
2005’ten bu yana, iklim değişiminin olumsuzluklarıyla etkin bir şekilde mücadele eden Avrupa Birliği’nin (AB) İklim Anlaşması’na da en fazla duyarlık gösteren topluluk olduğuna tanıklık ettik. AB Komisyonu 11 Aralık 2019 tarihinde AB’nin yeni büyüme stratejisi olarak AB Yeşil Mutabakat Bildirisi’ni yayımladı. Bildiride, iklim dostu endüstrilerde öncü olunacağı ve temiz teknolojilerde standart belirleyici konumda olunacağı belirtildi.
AB’de 2005 yılında yürürlüğe giren “Emisyon Ticaret Sistemi” (ETS) ile emisyonların topluma yüklediği maliyetin azaltılması ve bu emisyonlara fiyat biçilerek karbon emisyonuna sınır getirilmesi amaçlandı. İlk aşamada mevcut petrol rafinerileri, demir çelik, alüminyum, metal, çimento, kireç, cam, seramik, kâğıt-karton, asitler ve dökme organik kimyasalların üretildiği enerji yoğun endüstri işletmelerinin yüksek düzeyde saldığı karbon emisyonlarının sınırlaması için, bu işletmelere karbon kontenjanları tanındı ve bu kontenjanlardan kullanamadıkları kısımları ETS içinde başka karbon salıcılarına satılması için borsa oluşumuna izin verildi. Daha sonraki yıllarda ücretsiz tahsisten vazgeçilerek ton/karbon ölçü birimi üzerinden karbon tahsisatları işletmelere bedeli mukabili satıldı.
AVRUPA BİRLİĞİ’NDE “KARBON KAÇAĞI!”
Anılan işletmeler AB içinde emisyon konusunda çok sıkıştırılınca fabrikalarını Türkiye, Ukrayna, Cezayir ve Fas gibi yakın ülkelere taşımaya başladı. Bu durum AB’de “karbon kaçağı” olarak adlandırıldı. AB’de üretime devam eden işletmeler, “Bu işten ne anladık? Biz sizin düzenlemelerinize saygı duyarak karbon emisyonunun bedelini ödüyoruz ve yeşil teknolojilere geçiş için yeni yatırımlar yapıyoruz. Ya karbon kaçağına ne demeli? Onların Birlik dışında üretip de AB’ye ithal ürün olarak sevk ettikleri mallar nedeniyle haksız rekabet ile karşı karşıya kalmıyor muyuz?” şeklinde yakınmalarını üst düzeyden dile getirmeye başladılar. Bunun üzerine Avrupa Birliği Konseyi ve Komisyonu, “Merak etmeyin, o ürünlerin ithalatından da karbon vergisi alarak aranızdaki haksız rekabeti ortadan kaldıracağız.” şeklinde taahhütte bulundu.
BAŞLANGIÇ TARİHİ 1 EKİM 2023’E ERTELENDİ…
Bu yönde hazırlanan AB’nin 14 Temmuz 2021 tarihli 2021/0214 (COD) sayılı Sınırda Karbon Düzenlemesi Mekanizması (CBAM - Establishing a Carbon Border Adjustment Mechanism) adlı taslak metin üye ülkelere dağıtılmış ve görüşlerin oluşması talep edilmişti. Taslağın yasalaşarak 1 Ocak 2023 tarihi itibarıyla 3 yıllık mali yükümlülük getirmeyen bir geçiş dönemi ile başlatılması hedeflenmekte idi. Ancak ilk aşamada uygulamaya başlangıç tarihi 1 Ekim 2023 tarihine ertelenmişti.
GEÇİŞ DÖNEMİ OCAK 2026’YA KADAR SÜRECEK
CBAM Tüzüğü, Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konseyi’nin ortak bir tüzüğü olarak (EU) 2023/956 sayısını alarak ve 16 Mayıs 2023 tarihli AB Resmî Gazetesinde yayımlanarak yürürlüğe girdi. Düzenlemeye göre, CBAM, 1 Ekim 2023 tarihinden itibaren uygulanmaya başlayacak. Geçiş dönemi Ocak 2026’ya kadar devam edecek ve bu süre zarfında CBAM kapsamına giren ürünlerin sera gazı emisyonlarının ithalatçılar tarafından raporlanması gerekecek. İthalatçılar için ilk raporlama dönemi 31 Ocak 2024 tarihinde sona erecek. Emisyonların raporlanmasına ilişkin kurallar ve gereklilikler, AB Komisyonu tarafından kabul edilecek uygulamaya ilişkin bir yasa ile detaylı olarak belirlenecek.
İLK UYGULAMA ÇİMENTO, DEMİR-ÇELİK, ALÜMİNYUM, GÜBRE, ELEKTRİK VE HİDROJENDE…
CBAM, ilk olarak üretim esnasında yoğun karbon salımı gerçekleştiren ve en önemli karbon kaçağı riski taşıyan çimento, demir ve çelik, alüminyum, gübre, elektrik ve hidrojen sektörlerine uygulanacak. Aşamalı olarak devreye girdikten sonra genişletilmiş kapsamıyla CBAM’ın, Avrupa Birliği Emisyon Ticaret Sistemi (AB ETS) kapsamındaki emisyonların yüzde 50’den fazlasını içermesi bekleniyor.
(EU) 2023/956 sayılı Tüzüğün temel düzenlemelerini şöyle sıralayabiliriz:
EU 2023/956 SAYILI TÜZÜĞÜN 9 VE 10. MADDELERİ…
Kısacası, Avrupa Birliği’ne yapacağımız ihracat sırasında CBAM mekanizması ile bu şekilde karşı karşıya geleceğiz. “Peki, bu bedeli ödemeksizin AB ülkelerine ihracat yapamayacak mıyız?” sorusunun yanıtı (EU) 2023/956 sayılı Tüzüğün 9 ve 10’uncu maddelerinde yer alıyor. Buna göre, yetkili bir CBAM beyan sahibi CBAM beyannamesinde, beyan edilen gömülü emisyonlar için menşe ülkede ödenen karbon fiyatını dikkate almak için teslim edilecek CBAM sertifikalarının sayısında bir indirim talep edebilecek. Ancak, indirimin kabul edilebilmesi için karbon fiyatının menşe ülkede AB Komisyonu tarafından belirlenen yöntemlerle hesaplanmış ve etkin bir şekilde ödenmiş olduğunun kanıtlanması gerekecek. Buna ilişkin kayıtlar da CBAM beyan sahibi tarafından tutulacak.
ÜÇÜNCÜ ÜLKELERDEKİ ÜRETİMDE AÇIĞA ÇIKAN KARBON MİKTARLARI…
Öte yandan, Komisyon üçüncü ülkelerde yerleşik bir işletme operatörünün talebi üzerine bu işletme hakkındaki bilgileri CBAM siciline kaydedecek. Üçüncü ülkelerdeki üretim süreçlerinde açığa çıkan karbon miktarları ve ürünlerdeki gömülü emisyonlar 2023/956 sayılı Tüzüğün 6’ncı maddesinde belirtilen doğrulama ilkelerine uygun olarak Komisyon tarafından akredite edilmiş bir “doğrulayıcı” tarafından belgelendirilecek. İşletmeci bu kayıtları 4 yıl boyunca saklama yükümlülüğünü kabul edecek.
CBAM SERTİFİKASI İLE İTHALATA 2026 YILINDA BAŞLANACAK OLSA DA…
Avrupa Birliği CBAM düzenlemesini yürürlüğe sokacağını beş yıldan beri tüm dünyaya duyuruyordu. Her ne kadar CBAM sertifikası ile ithalata 2026 yılında başlanılacak olsa da gömülü karbon hesaplama yöntemi, sistem mekanizması ve kayıt düzeninin tutulması yönündeki hükümler yürürlüğe girdi bile. Dolayısıyla birçok ülke bu yönde önlem almaya başladı.
Bir yazı kapsamında tüm ülkelerdeki örneklere değinme olanağımız bulunmamakla birlikte, birkaç ülkedeki çalışmalardan kısaca söz etmekte yarar var.
Doğal olarak, örnek verilen bu ve benzeri üçüncü ülkelerdeki ETS uygulamaları AB standartlarında vergileri düzeyine çıktığında ve bu ülkelerdeki işletmeler yetkili doğrulayıcılar tarafından akredite edildiğinde, anılan ülke ürünleri Avrupa Birliği’ne herhangi bir CBAM uygulamasına maruz kalmadan girebilecektir. Bunun yanı sıra, kendi ürünleri üzerinden tahsil edilen karbon vergileri Avrupa Birliği’ne üye ülkelerin hazineleri yerine kendi hazinelerine gelir kaydedilecektir.
“Peki, Türkiye bu alanda hangi düzenlemeleri yürürlüğe soktu?” diye sorarsanız, ortada bir temenni setini içeren “2021 Yeşil Mutabakat Eylem Planı” dışında hiçbir aksiyon bulunmadığını söyleyebiliriz.
Geri