Geri
Orhan YILMAZ
Gümrük Müşaviri
“İhtisas Gümrüğü” konusu yıllardan beri küresel düzeyde yapılan bir tartışmanın ana gündemini oluşturmaktadır. Ülkeler gerçekten bir veya birkaç eşya konusunda uzmanlaşmış çalışanların bulunduğu, o eşyanın kontrollerine ilişkin laboratuvar veya fiziki analiz cihazlarının bulunduğu mekanlar olarak mı ihtisas gümrüğü kurar, yoksa bir tarife dışı engel olarak mı ihtisas gümrüğü açar?
Bugün itibarıyla, Dünya Ticaret Örgütü’nde ihtisas gümrüklerinin bir “tarife dışı engel” olduğu konusunda fikir birliğine varılmıştır.
Hazine eski Müsteşarı Yener Dinçmen 03.08.2000 tarihinde Hürriyet Gazetesine konuyla ilgili olarak yaptığı söyleşide; Hükümetin otomobil ithalatını sınırlamak için öngördüğü İhtisas Gümrüğü uygulamasını ‘‘bütün uluslararası kuralların dışında, sakıncalı bir önlem’’ olarak nitelemişti. 1993-94 döneminde Gümrük Müsteşarlığı görevinde de bulunan Dinçmen, ‘‘Dünya Ticaret Örgütü diye çok güçlü bir teşkilatın varlığını unutmak, Türkiye'yi zor durumda bırakır’’ uyarısında bulunmuştu.
Dinçmen, yaptığı değerlendirmede Gümrük Müsteşarlığı görevini yürüttüğü dönemde de benzer bir yaklaşımın yaşandığını hatırlatarak, ‘‘O zaman da Konya'da bir ihtisas gümrüğü açılması istenmişti. Şimdi eski resimleri görür gibi oluyorum’’ demiş; ithal otomobil için tek bir ihtisas gümrüğü uygulamasının hayata geçirilmesi durumunda, Türkiye'nin Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)'nün yaptırımlarıyla karşılaşacağına dikkat çekmiş ve “Fransa örneğini yıllardır dinliyoruz ama ertesi hafta geri döndüler. Çünkü Fransa bu uygulamayı Japon televizyonları için denemişti. Hem limanlara, hem havaalanlarına uzak mesafede bir gümrük açtılar. (Japon televizyonları ancak buradan girebilir) dediler. Olay ertesi GATT konseyine geldi, hemen durdular. Çünkü bunun adı Tarife Dışı Engeldir.” şeklinde açıklamalarda bulunmuştu.
Söyleşinin devamında, DTÖ'nün kurallarının GATT'a göre çok daha kesin ve ağır yaptırımlara bağlandığını söyleyen Dinçmen, hükümetin ısrarı halinde, doğabilecek sonuçları, “Konu DTÖ'de uyuşmazlık konusu haline gelebilir, bu kez bizim mallarımıza kısıtlama konabilir, anti-damping soruşturmaları açılabilir. Otomobil ithalatının mutlaka sınırlanması isteniyorsa, bunu ‘teknik önlemlerle’ yapmak mümkün. Servis ağına kriter getirilir, Türkiye'deki hava koşullarına göre, motorda özel kriterler aranabilir” demiş idi.
Türkiye’de ilk ihtisas gümrüğü uygulaması 1993 yılında başlamıştır. O yıl, iki yıl sonra Avrupa Birliği ile sağlanacak “Gümrük Birliği”nden çekinen yerli üreticiler, zamanın siyasi otoritesine “Biz Avrupa firmaları ile rekabet edemeyiz. Bari bizi ihtisas gümrükleri ile koruyun” şeklinde taleplerde bulunmuş, bu taleplerin bir kısmı uygulamaya alınmıştır.
İlk olarak, 05.11.1993 tarihli, 21749 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 5 Seri No’lu “Gümrük Genel Tebliği (Gümrük İşlemleri)” ile İstanbul Gümrükleri Başmüdürlüğü bağlantısı olarak “Yeşilköy Otomotiv İhtisas Gümrük Müdürlüğü” kurulmuştur. Müdürlüğün görev alanı, “otomobil ithalatı ve yurt dışına giden ve gelen yolcuların yabancı plakalı araçları ile ilgili işlemlerin ivedilikle yapılması” şeklinde tanımlanmıştır.
İhtisas gümrüklerinde, serbest dolaşıma giriş, dahilde ve hariçte işleme izni, ithalat ve ihracat işlemleri yapılmaktadır. İhtisas gümrüğü uygulamasının amacı; “gümrük işlemlerini daha kısa zamanda yerine getirmek, ithal eşyasında zorunlu olan standartları korumak, düşük kıymet beyanlarının önüne geçmek, tüketiciyi ve halk sağlığını korumak, gümrük kontrollerini daha etkin ve düzenli hale getirmek” olarak tanımlanmaktadır. Hangi meslek grubu olursa olsun ilgili mesleğin geleceği uzmanlaşmaktan geçmektedir. Çalışanların bir konu hakkında uzmanlaştıkça sistemin eksiklileri ve farkındalıklarını ortaya çıkararak, mesleğin gelişmesine katkı sağlayacağı açıktır. Gelin görün ki, Ticaret Bakanlığı’nın gümrük personeli için yürürlüğe koyduğu “Atama ve Yer Değiştirme Yönetmeliği” hükümlerine göre gümrük personelinin 2-3 yılda bir görev yerini değiştirme zorunluluğu nedeniyle, bunların aynı ihtisas gümrüğünde on yıllarca görev yaparak uzmanlaşması da önlenmektedir.
İhtisas gümrüğü uygulaması ile özellik arz eden eşya ithalatlarında sadece yetki verilen sınırlı sayıda gümrük müdürlüğünden ithalat işlemleri gerçekleştirilmektedir. İhtisas gümrüğü olarak yetkilendirilen gümrük müdürlükleri, ilgili sektörün ve üretimin yoğunlaştığı bölgelerden seçilmiştir. Örnek vermek gerekirse; yerli halı üretiminde Isparta ili öne çıktığı için halı ithalatı konusunda Isparta Gümrük Müdürlüğü, yerli çay üretiminde Rize ili öne çıktığı için çay ithalatı konusunda Rize Gümrük Müdürlüğü ihtisas gümrüğü olarak yetkilendirilmiştir. Aynı şekilde tekstil ihtisas gümrükleri tekstil sektörünün yoğunlaştığı bölgelerden, otomotiv ihtisas gümrükleri otomotiv sektörünün yoğunlaştığı bölgelerden, gübre ihtisas gümrükleri ise tarımsal üretimin yoğunlaştığı bölgelerden seçilerek söz konusu eşya ithalatı için ihtisas gümrüğü olarak yetkilendirilmiştir.
Yetkili ihtisas gümrük idarelerine örnek vermek gerekirse, 105 seri no.lu Gümrük Genel Tebliği’nin 3 üncü maddesine istinaden 50 ila 63 üncü fasıllar kapsamındaki tekstil eşyası ile 3926.20 tarife alt pozisyonu kapsamındaki giyim eşyası ve giyim eşyası aksesuarlarının ithalat işlemleri sadece Ankara, A.H.L, Aksaray, Avrupa Serbest Bölge, Bolu, Denizli, Gaziantep, Gaziantep Havalimanı, Gemlik, Giresun, Halkalı, İzmir, Kayseri, Mersin, Gaziantep, İskenderun, Trakya Serbest Bölge ve Yalova Gümrük Müdürlüklerinden; bunların hızlı kargo ile gelmesi kaydıyla Sabiha Gökçen Havalimanı Gümrük Müdürlüğünden yapılabilmektedir. Aynı Tebliğde , bir kara hudut kapısına gelen ve bu Tebliğ kapsamı tekstil ürünü taşıyan taşıt araçları sadece belirtilen gümrük müdürlüklerine sevk edilebilir denilmektedir.
İhtisas gümrüğü uygulamasına tabi olacak eşyalar belirlenirken, eşyanın niteliği, eşyanın menşei, eşyanın çıkış ülkesi, gümrük müdürlüklerinin coğrafi konumu, gümrük müdürlüklerinin fiziki, teknik ve beşeri altyapısı, eşyanın yurtiçi üretim hacmi ve üretimin coğrafi dağılımı, eşyanın kaçakçılığa konu olma sıklığı, ulusal ticaret politikaları ve uluslararası yükümlülüklerde Türkiye’yi sıkıntıya sokacak unsurlar olup olamayacağı gibi kriterler de dikkate alınmaktadır.
Öte yandan, ihtisas gümrüğü belirlenmiş eşyanın Türkiye’deki serbest bölgeler üzerinden gönderilmesi durumunda da, taşıtın ilgili ihtisas gümrüğüne sevk edilmesi ve eşyanın gümrük işlemlerinin bu ihtisas gümrük müdürlüklerinde gerçekleştirilmesi gerekmektedir.
Dünyada son yıllarda artan küreselleşme karşıtı korumacı önlemler ve yeni tür tarife dışı engeller, Türkiye’deki ihtisas gümrükleri uygulamalarının da bir süre daha devam edeceğine işaret etmektedir.
KAYNAKÇA
- Gümrük Genel Tebliğleri
- Ticaret Bakanlığı Web Portali
- Hürriyet Gazetesi (03.08.2000 nüshası)
SORU VE CEVAPLAR
Soru 1. İhtisas ne demektir?
Cevap: Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre, “ihtisas” uzmanlık, uzmanlaşma anlamına gelmektedir.
Soru 2. İhtisas gümrüğü ne demektir?
Cevap: Önceden belirlenmişi eşyanın gümrük işlemlerinin yalnızca belirli gümrük idarelerinden yapılması halinde anılan gümrük idarelerine “ihtisas gümrüğü” denilmektedir.
Soru 3. İhtisas gümrükleri hangi amaçla görevlendirilmektedir?
Cevap: Görünürdeki yasal görevlendirilme nedenleri, gümrük işlemlerini daha kısa sürede tamamlamak, gümrük kontrollerinde etkinliği artırmak, ithal eşyasında aranan zorunlu standartları korumak, tüketiciyi ve halk sağlığını korumak ve düşük kıymet beyanlarını önlemek olarak belirlenmiştir.
Soru 4. İhtisas gümrüğü uygulamasının gerçek amacı nedir?
Cevap: İhtisas gümrüğü uygulamasının resmi amacı yukarıda açıklanmıştır. Ancak, arka planda gerçek amacının yerli sanayiciyi korumak veya bazı ürünlerin ithal işlemlerini zorlaştırmak olduğu söylenebilir.
Soru 5. İhtisas gümrükleri nasıl belirlenmektedir?
Cevap: İhtisas gümrüğü olarak yetkilendirilen gümrük müdürlükleri, ilgili sektörün ve üretimin yoğunlaştığı bölgelerden seçilmektedir. Örneğin petrokimya sektörünün yoğunluğu dikkate alınarak petrokimya ürünlerinin ithalatı için sadece Körfez Petrokimya Gümrük Müdürlüğü, yerli halı üretiminde Isparta ili öne çıktığı için halı ithalatı konusunda Isparta Gümrük Müdürlüğü, yerli çay üretiminde Rize ili öne çıktığı için çay ithalatı konusunda Rize Gümrük Müdürlüğü ihtisas gümrüğü olarak yetkilendirilmiştir. Aynı şekilde tekstil ihtisas gümrükleri tekstil sektörünün yoğunlaştığı bölgelerde, otomotiv ihtisas gümrükleri otomotiv sektörünün yoğunlaştığı bölgelerde kurulmuştur
