GÜMRÜK MEVZUATINDA YAZILI BİLGİ TALEBİ

Ali ÖZCAN
Gümrük Müşaviri

Anayasamızın “Dilekçe, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkı” başlıklı 74 üncü maddesinde en son 2010 yılında değişiklik yapılmış ve anılan maddenin ilk üç fıkrası şu şekilde yürürlüğe girmiştir:

“Vatandaşlar ve karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikayetleri hakkında yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazı ile başvurma hakkına sahiptir.

Kendileriyle ilgili başvurmaların sonucu gecikmeksizin, dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirilir.

Herkes, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir”

2003 yılında kabul edilen 4982 sayılı "Bilgi Edinme Hakkı Kanunu" ile "demokratik ve şeffaf yönetimin gereği olan eşitlik, tarafsızlık ve açıklık ilkelerine uygun olarak kişilerin bilgi edinme hakkını kullanmalarına ilişkin" esas ve usullerin düzenlenmesi amaçlanmıştır. Bu Kanuna göre; herkes bilgi edinme hakkına sahiptir.

Ayrıca kurum ve kuruluşlar, Kanundaki istisnalar dışındaki her türlü bilgi veya belgeyi başvuranların yararlanmasına sunmakla ve bilgi edinme başvurularını etkin, süratli ve doğru sonuçlandırmakla yükümlü sayıldılar. Kanuna, “Bilgi Edinme Hakkı Kanunu”nun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren diğer kanunların bu Kanuna aykırı hükümlerinin uygulanmayacağı yönünde hüküm de eklendi. Ayrıca bir "Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu" kuruldu. Bu Kurul bilgi edinme başvurusuyla ilgili yapılacak itirazların Kanuna uygun olup olmadığını denetleyerek karar vermektedir. Kamu ve diğer kurumların verdiği kararları incelemek ve kurum ve kuruluşlar için bilgi edinme hakkının kullanılmasına ilişkin kararlar vermek, kurulun görevleri arasında sayılmaktadır. 

“Bilgi Edinme Hakkı Kanununun Uygulanmasına İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik” hükümlerine göre, istenen bilgi veya belgenin niteliğine göre, kurum ve kuruluşlarca, başvuru sahibine söz konusu bilgi veya belgenin bir kopyasının verilmesi, kopya verilmesinin mümkün olmadığı hallerde, başvuru sahibinin bilgi veya belgenin aslını inceleyerek not almasına veya içeriğini görmesine veya işitmesine izin verilmesi gerekmektedir.

Öte yandan bilgi talebi 4982 sayılı “Bilgi Edinme Hakkı Kanunu” uyarınca yapılacak müracaatları değerlendirmek üzere Ticaret Bakanlığı bünyesinde de “Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği Halkla İlişkiler ve Bilgi Edinme Bürosu” kurulmuştur. Posta ya da bizzat yapılacak başvuruların önceden belirlenmiş formlar doldurularak yapılması gerekmektedir. Başvuru tarihi dilekçenin Bakanlığın merkez veya taşra teşkilatının bilgi edinme birimine ulaştığı tarih olarak kabul edilmektedir.

Bakanlık web portalinde yer alan “Bilgi edinme başvurusunda dikkate alınması gereken hususlar”  şu şekilde sıralanmıştır:

• Herkes, talep ettiği bilgi ve belgelere bilgi edinme hakkı mevzuatının belirlediği usul ve esaslar çerçevesinde ulaşabilir.  Ancak, Bakanlıktan istenilecek bilgi veya belgeler Bakanlığın teşkilat ve görevleriyle ilgili olmalıdır.
• Türkiye’de ikamet eden yabancılar ile ülkemizde faaliyette bulunan yabancı tüzel kişiler, taraf olduğumuz uluslararası anlaşma hükümleri saklı kalmak kaydıyla, isteyecekleri bilgi kendileri ile veya faaliyet alanlarıyla ilgili olmak koşuluyla ve karşılılık ilkesi çerçevesinde bilgi edinme hakkına sahiptir. Başvurular Türkçe olarak yapılır.
• Bilgi edinme mevzuatı kapsamında Bakanlıktan talep edilecek bilgi ve belgelerin, Bakanlık kayıtlarında, bulunması gereken ve tamamen tekemmül etmiş işlemlere ait olması gerekmektedir. 4458 Sayılı Gümrük Kanunu dahil Özel Kanunlar kapsamında talep edilen bilgi ve belgeler Bilgi edinme mevzuatı kapsamı dışında değerlendirilir. 
• Ayrı veya özel çalışma, araştırma, inceleme ya da analiz neticesinde oluşturulabilecek türden bilgi veya belgeler konusunda yapılacak başvurular ile henüz tekemmül etmemiş işlemlere ilişkin bilgi veya belgeler için yapılacak başvurulara olumsuz cevap verilecektir. 
• Belli bir tarihte açıklanacağı, duyurulacağı önceden ilan edilen veya belli olan bilgi veya belgelere belirtilen tarihten önce erişimin sağlanması mümkün bulunmamaktadır. 
• Bakanlıkça yayımlanmış kitap, broşür, ilan ve benzeri yollarla kamuya açıklanmış bilgi veya belgeler, bilgi edinme başvurusuna konu edilmemelidir. (Başvuru sahibine yayımlandığı yer tarih v.s. bilginin nereden temin edileceği belirtilir.) 
• İstenilen bilgi veya belgelerde, gizlilik dereceli veya açıklanması yasaklanan bölümler de var ise, gizlilik dereceli veya açıklanması yasak olan bilgiler çıkarıldıktan sonra kalan kısımlar başvuru sahibine sunulacaktır. 
• Daha önce cevaplandığı halde aynı kişiler tarafından yapılan tekrar mahiyetindeki başvurular ile soyut ve genel nitelikli başvuruların işleme alınmadığı bilgisi verilecektir.
• Başvuru dilekçesinin veya başvuru formalarının daktilo ile doldurulması veya bilgisayar çıktısı olması şartı aranmamaktadır. Ancak iletişim bilgileri olmayan, okunaksız dilekçeler ve başvuru formları geçersiz sayılacaktır. 
• Kimlik bilgisi sorgulamasında gerçeğe aykırı ad, soyad veya unvan gibi kimlik bilgileriyle başvurular işleme konulmayacaktır. 

Bilgi edinme konusundaki tek yasal dayanak Anayasamızın 74 üncü maddesi hükmü ile 4982 sayılı "Bilgi Edinme Hakkı Kanunu"nda yer almamaktadır. Türkiye’de Avrupa Birliği müktesebatı kapsamında benimsenen ilk mevzuat gümrük mevzuatı olduğu için, “bilgi edinme” konusundaki ilk hükümler 4458 sayılı Gümrük Kanunu ile 2000 yılında yürürlüğe girmiştir.

Gümrük Kanunun sekizinci maddesi şu şekilde düzenlenmiştir:

“1. Kişiler gümrük idarelerinden gümrük mevzuatının uygulanması hakkında bilgi talep edebilirler.

1. Bilgiler, talep edene ücretsiz olarak verilir. Bununla birlikte, özellikle eşyanın kimyevi tahlili veya ekspertizi ya da talep edene geri gönderilmesi nedeniyle gümrük idarelerince yapılan masraflar, talepte bulunan tarafından karşılanır.”

Bu “bilgi edinme” maddesi dışında bir de “bağlayıcı tarife veya bağlayıcı menşe bilgisi” verme konusunda da gümrük idaresi görevlendirilmiştir. Konuya ilişkin Gümrük Kanunun 9 uncu maddesi şu hükümleri içermektedir:

“1. Yazılı talep üzerine Bakanlık veya yetkilendirdiği gümrük idaresi tarafından bağlayıcı tarife veya bağlayıcı menşe bilgileri verilir.

1. Bağlayıcı tarife veya bağlayıcı menşe bilgisi, gümrük idarelerini, hak sahibine karşı sadece eşyanın tarife pozisyonu konusunda veya eşyanın menşeinin tespiti konusunda ve yalnızca bilginin verildiği tarihten sonra tamamlanacak gümrük işlemlerine konu olan eşya için bağlar.

Bağlayıcı menşe bilgisinin verilmesinde, 17 ila 22 nci maddelerde yer alan eşyanın menşeinin belirlenmesine ilişkin hükümler esas alınır.

1. Bilgi alan kişi;
2. a) Bağlayıcı tarife bilgisi için, beyan edilecek eşya ile verilen bilgide tanımlanan eşya arasında her bakımdan uygunluk bulunduğunu,
3. b) Bağlayıcı menşe bilgisi için, beyan edilecek eşya ve menşe kazanımı gerektiren durumu ile verilen bilgide tanımlanan eşya ve menşe kazanımı gerektiren durumunun her bakımdan uygun bulunduğunu,

Kanıtlamak zorundadır.

1. Bağlayıcı tarife bilgisi veriliş tarihinden itibaren altı yıl; bağlayıcı menşe bilgisi veriliş tarihinden itibaren üç yıl geçerlidir. Talep edenin verdiği yanlış veya eksik bilgiye dayanan bağlayıcı bilgi iptal edilir.
2. Bağlayıcı tarife bilgisi aşağıdaki durumlarda geçerliliğini kaybeder:
3. a) Türk Gümrük Tarife Cetvelinde değişiklik yapılması ve verilen bilginin söz konusu değişiklikle getirilen hükümlere uymaması,
4. b) Dünya Gümrük Örgütünün uymakla yükümlü bulunduğumuz nomanklatür, izahname, tarife pozisyonlarına ilişkin kararlarındaki bir değişikliğe uymaması,
5. c) Bağlayıcı tarife bilgisinin iptal edildiğinin veya değiştirildiğinin bilgi verilen kişiye tebliğ edilmesi.

Bu fıkranın (a) ve (b) bentlerinde belirtilen hallerde bağlayıcı tarife bilgisinin geçerliliğini kaybetme tarihi, söz konusu değişikliklerin Resmi Gazetede yayımı tarihidir.

1. Bağlayıcı menşe bilgisi aşağıdaki durumlarda geçerliliğini kaybeder:
2. a) Menşe kurallarında bir mevzuat düzenlemesi veya bir uluslararası anlaşma gereğince değişiklik yapılması ve verilen bilginin söz konusu değişiklikle getirilen hükümlere uymaması,
3. b) Dünya Ticaret Örgütünün uymakla yükümlü bulunduğumuz Menşe Kuralları Anlaşmasına ve bu anlaşmaya ilişkin izahname ve kararlardaki bir değişikliğe uymaması,
4. c) Bağlayıcı menşe bilgisinin iptal edildiğinin veya değiştirildiğinin bilgi verilen kişiye tebliğ edilmesi.

Bu fıkranın (a) ve (b) bentlerinde belirtilen hallerde bağlayıcı menşe bilgisinin geçerliliğini kaybetme tarihi, söz konusu değişikliklerin Resmi Gazetede yayımı tarihidir

1. 5 ve 6 ncı fıkra hükümleri uyarınca geçerliliğini kaybeden bağlayıcı tarife veya menşe bilgisinin hak sahibi, söz konusu bağlayıcı bilgiye dayanarak ve bu bilginin geçerliliğini kaybetmesinden önce, ilgili eşyanın alımı veya satımı üstüne bağlayıcı sözleşmeler yaptığı takdirde, geçerliliğini kaybeden tarife veya menşe bilgisini, söz konusu yayımın ya da tebligatın yapıldığı tarihten itibaren altı aylık bir süre boyunca kullanabilir. Ancak, gümrük işlemleri sırasında söz konusu ürünler için bir ithalat, ihracat ya da ön izin belgesinin gümrüğe verilmesi halinde, bu belgenin geçerlilik süresi esas alınır. Bu fıkra hükümlerine istisna getirmeye Cumhurbaşkanı yetkilidir.
2. Bağlayıcı tarife veya menşe bilgisine ilişkin 7 nci fıkra hükümleri ancak aşağıdaki amaçlarla kullanılabilir.
3. a) İthalat ya da ihracat vergilerinin belirlenmesi,
4. b) Tarım politikası kapsamında ihracat vergi iadeleri ile ithalata ya da ihracata verilen diğer bütün ödemelerin hesaplanması,
5. c) Belgelerin, söz konusu tarife veya menşe bilgisine istinaden verilmiş olması koşuluyla, eşyaya ait gümrük beyannamesinin tescili için gümrük işlemlerinin yürütülmesi sırasında verilen ithalat, ihracat ya da ön izin belgesinin kullanımı.”

Bu kapsamda, Gümrük Yönetmeliği’nin  28 inci ve 29 uncu  maddelerinde “Bağlayıcı Tarife Ve Bağlayıcı Menşe Bilgi Başvuru Formları”nın hangi bilgileri içermesi gerektiği konusuna açıklık getirilmiştir.

Görüldüğü gibi, “bilgi edinme”nin mevzuatımızda yer bulması 2000’li yıllarla birlikte başlamıştır. Küresel düzeyde devlet karşısında zayıf konumdaki “kişi”nin bu güçlü “otorite” karşısında demokratik haklarını araması “bilgi edinme” ile mümkün olabilmektedir. Kamu hizmeti vermekle yükümlü kuruluşların yaptıkları işlemlerin yasalara ve genel hukuk kurallarına uygunluğu son derece önem arz etmektedir. Kamu yönetiminde şeffaflığın sağlanması, mevzuatın doğru ve yeknesak uygulanması, demokratik açılımların öngördüğü yaklaşımların yansımasıdır.

Öte yandan, Türkiye’de gümrük idaresi dışında “bağlayıcı bilgi verme” konusunda görevlendirilen başka bir kamu kuruluşu bulunmamaktadır. Bu düzenleme, gümrük idarelerini “sen hata yap, ben seni cezalandırayım” anlayışından uzaklaştırmış, verilen “bağlayıcı menşe bilgisi” veya “bağlayıcı tarife bilgisi” sayesinde gümrük yükümlüsü, “yapacağım beyanı sen yönlendir, beni cezai işlemlerle muhatap kılma” anlayışına yönelmiştir.

Kaynakça:

• Anayasa
• 4982 Sayılı Bilgi Edinme Kanunu
• 4458 Sayılı Gümrük Kanunu
• Bilgi Edinme Hakkı Kanununun Uygulanmasına İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik
• Ticaret Bakanlığı Web Portali

SORU VE CEVAPLAR

Soru 1. Anayasamızdaki “dilekçe verme hakkı” nasıl “bilgi edinme hakkı”na evirilmiştir?

Cevap: Küresel düzeyde demokratik anlayışın yaygınlaşmasıyla birlikte, eskiden devlete “dilekçe vermek” bile önemli bir hak olarak değerlendirilirken, kamunun eylem ve işlemlerinin hukuka uygunluğunu denetlemek ve hak aramak için vatandaşa ve ülkede yerleşik yabancılara “bilgi verme” hakkı sağlanmıştır.

Soru 2. 4982 sayılı "Bilgi Edinme Hakkı Kanunu” hangi tarihte yürürlüğe girmiştir?

Cevap: 2003 yılında yürürlüğe girmiştir.

Soru 3. Ticaret Bakanlığı’nda 4982 sayılı "Bilgi Edinme Hakkı Kanunu” hükümleri nasıl uygulanmaktadır?

Cevap: Bakanlık bünyesinde “Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği Halkla İlişkiler ve Bilgi Edinme Bürosu” kurulmuştur. Bakanlıktan bilgi talep edenler, başvuru dilekçesini talep ettiği formatta düzenleyebileceği gibi, önceden belirlenmiş “başvuru formaları”n dan da yararlanabilmektedir.

Soru 4. Türkiye’de ikamet eden yabancılar ile ile ülkemizde faaliyette bulunan yabancı tüzel kişiler hangi koşullarda kamu kuruluşlarından bilgi talep edebilirler?

Cevap: Türkiye’de ikamet eden yabancılar ile ülkemizde faaliyette bulunan yabancı tüzel kişiler, taraf olduğumuz uluslararası anlaşma hükümleri saklı kalmak kaydıyla, isteyecekleri bilgi kendileri ile veya faaliyet alanlarıyla ilgili olmak koşuluyla ve karşılılık ilkesi çerçevesinde bilgi edinme hakkına sahiptir. Başvuru dilekçelerinin Türkçe olması gerekmektedir.

Soru 5. Türkiye’de hangi kamu kuruluşları “bağlayıcı bilgi” verme konusunda görevlendirilmiştir?

Cevap: Türkiye’de sadece gümrük idareleri  “bağlayıcı bilgi verme” konusunda görevlendirilmiştir.